13 Ψυχολογικοί και κοινωνιολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν τα αποτελέσματα των εκλογών

 

Δρ Ευστράτιος Παπάνης 

Αναλογιστήκατε ποτέ ποιοι παράγοντες οδηγούν τους ψηφοφόρους στις κάλπες και πολύ περισσότερο τι επηρεάζει, πέρα από κάθε ιδεολογία, την κομματική προτίμηση; 

1. Είναι οι ανάγκες μας, που μεταβάλλονται και καθορίζουν τις πεποιθήσεις και την κοσμοθεωρία; 

2.Αφορά την εύκολη ή δυσχερέστερη πρόσβαση μας σε οικονομικούς, πολιτιστικούς και κοινωνικούς πόρους, που οριοθετούν την προσαρμογή μας στην καθημερινότητα; 

3.Έχει να κάνει με  την ιδιοκτησία και τη συμμετοχή στον πλούτο, εκείνο που κατευθύνει την εκλογική προτίμηση; Κι αν ναι, είναι σήμερα τόσο εμφανείς οι διάφορες των κομμάτων και των θιασωτών τους όσον αφορά την οικονομική τους ευρωστία; 

4. Συσχετίζεται με την έμφυλη ταυτότητα; Την ηλικία; Το μορφωτικό επίπεδο; Τις αντιλήψεις μας για την έννοια του έθνους; Την κοινωνική τάξη; Τη σεξουαλική προτίμηση; Τη θρησκεία; Τον αστικό, ημιαστικό ή αγροτικό τόπο διαμονής; Την οικογένεια καταγωγής και προορισμού ή τα παιδικά βιώματα; 

5. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορική μνήμη και τα γεγονότα, που σημάδεψαν τον τόπο ή τους αγώνες/αδράνεια των προγόνων; 

6. Πρόκειται για μια δυναμική έκφραση της τάσης μας να ανήκουμε, μια πολιτική διάσταση της συλλογικότητας και της επιθυμίας να αντλούμε και να διαμορφώνουμε την ταυτότητα μας μέσα από ομάδες; Μήπως η έσω-ομάδα, που κατηγοριοποιεί τους κοινωνικούς ορίζοντες, ταυτίζει με τα υπόλοιπα μέλη, συγκρίνει με τους αλλότριους, ενεργοποιεί ή καθηλώνει την ανοχή μας προς το διαφορετικό και διαμένει τα αγαθά παίζει πρωταρχικό ρόλο στην επιλογή μας; 

7. Μήπως το εκλογικό αποτέλεσμα διαμορφώνει εκ των υστέρων στερεοτυπικές τάσεις και δεν αντανακλά αναγκαστικά τις a priori προσδοκίες και τις ερμηνείες των ψηφοφόρων; (Πχ: Μετά το Brexit και την εκλογή του Trump αυξήθηκε η ξενοφοβική ρητορική και η εσωστρέφεια στη Βρετανία και τις ΗΠΑ) 

8. Πόσο η συμμετοχή σας στην ανώτατη αυτή έκφανση της δημοκρατίας εξαρτάται από τη συνειδητοποίηση ότι δεν είναι ακριβώς ο λαός εκείνος που αποφασίζει για την κυβέρνηση, που θα αναδειχτεί, αλλά διάφοροι θεσμικοί και έξω θεσμικοί παράγοντες; Μήπως το βαθύ κράτος είναι  η τοπική αυτοδιοίκηση, οι τράπεζες, τα ΜΜΕ, η εκκλησία, το δικαστικό σύστημα, τα πανεπιστήμια, τα σώματα ασφαλείας και ο στρατός, οι συνδικαλιστές, τα αθλητικά σωματεία, οι βιομήχανοι και οι εφοπλιστές, οι διάφορες συλλογικότητες και κινήματα, η διεθνοποίηση και τα κελεύσματα των υπερδυνάμεων; Ποια η επίδραση των μέσων μαζικής ενημέρωσης και των διαμορφωτών γνώμης (influencers) στην κρίση σας; Η διαπλοκή όλων τούτων των μορφών επιρροής και εξουσίας καθορίζει την τελική έκβαση; Η κουλτούρα ακύρωσης μήπως έχει διεισδύσει αμετάκλητα στο πολιτικό γίγνεσθαι; 

9. Είστε εκλογέας που επηρεάζεται από τα επιχειρήματα, τα δεδομένα, τα αδιαμφισβήτητα στατιστικά στοιχεία για τα πεπραγμένα ή τα εφικτά των υποψηφίων ή καταντήσατε έρμαιο των συμπυκνωμένων συναισθηματικών κραυγών, δηλαδή των συνθημάτων, που δεν αποδεικνύουν τίποτα, αλλά εντυπωσιάζουν; Ποια από τις τρεις διαστάσεις των στάσεων, (γνωστική, πραξιακή και συναισθηματική) παίζει το βασικό ρόλο στην απόφαση σας; Συμφωνείτε με τη διαπίστωση ότι οι πολίτες εσωτερικεύουν ως δικές τους, πολιτικές τοποθετήσεις, ιδεολογίες και κουλτούρες που παρουσιάζονται ως υποδειγματικές από τα Μ.Μ.Ε.

10. Μήπως τα κοινωνικά σας δίκτυα χαρακτηρίζονται περισσότερο από δεσμούς και ανάγκες συναισθηματικής κάλυψης, ενώ οι σημαντικοί άλλοι της ζωής σας (γονείς, φίλοι, υποστηρικτικά αποθέματα, πρόσωπα εμπιστοσύνης) υποβάλλουν το κόμμα της προτίμησης σας; Αν διαθέτατε δίκτυα γεφύρωσης (αυτά που σας συνδέσουν με άλλες κοινωνικές ομάδες, διαφορετικές από τη δική σας, με αλλότριες νοοτροπίες και θεάσεις της αλήθειας, αυτά που παρέχουν πολυποίκιλες εμπειρίες και ανώτερο βαθμό πρόσβασης στην πληροφορία) θα ψηφίζατε ενδεχομένως με άλλα κριτήρια; Σε τελική ανάλυση η προτίμηση σας εναρμονίζεται με τις πεποιθήσεις των γονιών σας ή είναι εντελώς αντίθετη ως δήλωση αντίδρασης προς αυτούς; 

11. Γνωρίζετε ότι η κρατική προπαγάνδα διαχέεται σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητας, για να είναι αποτελεσματική και νοείται ως ένα είδος συμβολαίου, οι όροι του οποίου μπορούν ανά πάσα στιγμή να τεθούν σε επαναδιαπραγμάτευση;  

Ότι επιχειρεί να δημιουργήσει ανάγκες, φόβους, απληστία, πόθους ή να επιτείνει τους υπάρχοντες;

Πως δραματοποιεί λανθάνοντα ή υπαρκτά συναισθήματα και αναζωογονείται με την επανάληψη. Κατανοείτε ότι διαχέει την πληροφορία επιλεκτικά και σε πολύ μικρές, συμφέρουσες δόσεις, ανάλογα με την αντίδραση, που θέλει να προκαλέσει; 

Ξέρετε ότι γίνεται πιστευτή επειδή εκπέμπεται από πολλές πηγές, που δήθεν αλληλοσυμπληρώνονται; 

Είναι αποτελεσματικότερη όταν προβάλλει τα μηνύματά της σε φαινομενικά ουδέτερο πλαίσιο.

Γίνεται περισσότερο πετυχημένη όταν τα νοήματά της δεν είναι διεκδικητικά ή απαιτητικά, αλλά φαντάζουν ως λογικά αποκυήματα της σκέψης των πολιτών.

Δηλητηριάζει τον κριτικό λόγο, όταν ενσωματώνει τα αντίθετα επιχειρήματα με τέτοιο τρόπο ώστε να τα γελοιοποιήσει, κάνοντας την κοινή γνώμη να υποθέσει πως μετέχει μιας δημοκρατικής αντιπαράθεσης;

Εκτροχιάζει την ορθή σκέψη παρουσιάζοντας ψευδή δεδομένα ή αποσιωπώντας άλλα. Για παράδειγμα, εμφανίζει μια ιδέα ως πολύ πιο διαδεδομένη απ’ ό,τι πραγματικά είναι, έναν υποθετικό κίνδυνο ως απειλή, οδηγεί την κοινή γνώμη σε εκβιαστικά διλήμματα του τύπου «πτώχευση ή ξεπούλημα των βασικών δικαιωμάτων», «ουδέτερο φύλο ή έμφυλες διακρίσεις», «μηδενική ανοχή ή διασάλευση της δημόσιας τάξης» χωρίς να την εκθέτει σε ενδιάμεσες, πιο μετριοπαθείς λύσεις.

12. Το εκλογικό αποτέλεσμα θα ήταν εντελώς διαφορετικό, εάν η ψήφος θα γινόταν ηλεκτρονικά (δεν είναι αληθείς οι αιτιάσεις ασφαλείας ή ελέγχου που εγείρουν ορισμένοι, δεδομένου ότι ακόμα και οι οικονομικές συναλλαγές είναι πλέον ψηφιακές) επειδή θα συμμετείχαν οι νέοι; Η ηλικιακή αυτή κατηγορία δραστηριοποιείται παντού, δεν είναι απαθής, αδιάφορη, παθητική ή οκνηρή, αλλά δεν συναινεί με τους τρόπους και την ηθική του παραδοσιακού πολιτικού βίου. 

Οι νέες τεχνολογίες αποτελούν τη βάση για την ενδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών, τη βελτίωση των σχέσεων κράτους -πολιτών και παρέχουν περισσότερες και αποτελεσματικότερες υπηρεσίες για τη συμμετοχή όλων στα κοινά

H χρήση της τεχνολογίας προσφέρει αμεσότητα, θεμελιώνει το διάλογο, την πολυφωνία, παράγοντες που ευνοούν την δημοκρατία. Ως ηλεκτρονική δημοκρατία ορίζεται η διαδικασία, που επιτρέπει την εμπλοκή όλων των ατόμων, ανεξαρτήτως φύλου, ιδιότητας και καταγωγής, σε διάλογο, σε ψηφοφορίες και σε άλλες δραστηριότητες με την χρήση κατάλληλων τεχνολογικών μέσων, ώστε να ευνοηθεί η ελεύθερη έκφραση και η γέννηση νέων ιδεών, χωρίς φόβο, προκαταλήψεις και περιορισμούς. Άλλωστε η ουσία της δημοκρατίας είναι η επίλυση των προβλημάτων μέσα από την ανοιχτή, απρόσκοπτη συζήτηση.

13. Έχουν διεξαχθεί δεκάδες ψυχολογικές έρευνες που συνδέουν τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας με την εκλογική προτίμηση. Για παράδειγμα, αυτοί που φοβούνται περισσότερο για την υγεία τους, σιχαίνονται εύκολα ή αγωνιούν μήπως νοσήσουν φέρουν την προπατορική κληρονομιά εκείνων, που εμπιστεύονταν μόνο άτομα της δικής τους ομάδας αποφεύγοντας το άγνωστο και τους ξένους, έτσι ώστε να προφυλαχτούν από νέους ιούς και μολύνσεις Παραδοσιακά αυτός ο τύπος ανθρώπου έχει συνδεθεί με το συντηρητικό, το οργανωτικό και το συμβατικό, χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν την πολιτική τους τοποθέτηση. 

Ως άλλο παράδειγμα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τις θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες  σπάνια διακυβεύουν ένα πολιτικό σύστημα, αλλά αντίθετα το ευνοούν, επειδή οι δαιμόνιες δυνάμεις, στις οποίες αποδίδονται οι αιτίες της κρίσης, είναι πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο και επομένως δύσκολα αλλάζουν με επαναστατική-ανατρεπτική δράση.

Τα επιρρεπή σε αυτές άτομα αποδίδουν τις αιτίες των πραγμάτων σε εξωτερικά, πέρα από τον εαυτό γεγονότα, στο θεϊκό, στην αστρολογία, στη μοίρα. Ειδικά σε περιόδους κρίσεως η πεποίθηση αυτή επιτείνεται. Η αιτιολογία, όσο απίστευτη κι αν φαντάζει, είναι καλύτερη από την ανεξέλεγκτη τυχαιότητα.

Τα άτομα που ενστερνίζονται ανάλογες θεωρήσεις έχουν την τάση να τις πιστεύουν, ακόμα κι αν η μία με την άλλη αυτοαναιρούνται.

Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν χρειάζονται λογικά επιχειρήματα, αντιστέκονται στην απόδειξη και πολύ χειρότερα, αντιστρέφουν την επιχειρηματολογία προς δικό τους όφελος.

Αυτοί που θα δεχθούν μία θεωρία συνωμοσίας ως αληθινή τείνουν να πιστεύουν και τις υπόλοιπες, που της μοιάζουν

Οι λάτρεις τους τις παρουσιάζουν ως μυστικό, που η κατοχή του τους καθιστά μύστες μιας ξεχωριστής αλήθειας.

Διαδίδονται με την ταχύτητα και επιμονή αστικών και μη μύθων.

Κάθε νέα ένδειξη ή γεγονός εντάσσεται στην διαλεκτική υπέρ της θεωρίας

Στην αποδοχή παρόμοιων εφευρημάτων είναι όσοι εύκολα κλίνουν υπέρ ακραίων πολιτικών τοποθετήσεων.

Οι κάτοχοι συνωμοτικών μυστικών σταδιακά αγνοούν κάθε ενάντια απόδειξη και αυξάνουν τον αριθμό όσων εμπλέκονται σε αυτές.

Η ευφυΐα δε συσχετίζεται με την υιοθέτηση των θεωριών ούτε κάποια κοινωνική ομάδα είναι ιδιαίτερα ευάλωτη σε αυτές.

Όσο πιο συγκεντρωτική είναι η εξουσία και όσο η πληροφορία φιλτράρεται προς τους πολίτες από μία ελίτ δημοσιογράφων, πολιτικών, παραγόντων, τόσο τα στοιχεία που φτάνουν στο κοινό είναι ασαφή, ελλειμματικά αμφισβητήσιμα, θολά και ευαίσθητα σε πολλαπλές ερμηνείες.

Η έλλειψη συμμετοχικότητας ενός λαού στα πολιτικά δρώμενα είναι κριτήριο της έκτασης, που θα λάβουν οι θεωρίες συνωμοσίας.

Η πίστη πως η ιστορία καθορίζεται από συνωμοτικές δυνάμεις, οι οποίες κινούν τα νήματα διαχρονικά, βασίζεται στην προαιώνια αντίληψη της μάχης του καλού με το κακό.

Οι συνωμοτικές θεωρίες ενισχύονται από τα ΜΜΕ με έμμεσο ή άμεσο τρόπο.

Σε ορισμένες περιπτώσεις ταυτίζονται με παρανοειδείς καταστάσεις, συλλογικές ή ατομικές και με τη μαγική σκέψη με τη διαφορά ότι συγκεκριμένα πολιτικά γεγονότα πυροδοτούν τέτοιες ερμηνείες και όχι όλα χωρίς διάκριση. Επομένως, η προγενέστερη ιδεολογία μπορεί να αποτελεί κριτήριο για την προδιάθεση σε ορισμένου τύπου θεωρίες.