Alla Fiera dell’ Est (στο πανηγύρι της Ανατολής)

 

Δρ Ευστράτιος Παπάνης 

Η Ψυχολογία με λόγια απλά

«… Γιατί προτιμότερο είναι να μείνουν μια ανάμνηση που θα χαθεί, μόλις ξημερώσει ο νέος αιώνας, παρά χείλη βέβηλα ή ανίδεα να τα ιστορήσουν…»

Στον παππού μου, Στρατή Παπάνη, 

Κόσμος πολύς συνέρρεε στη γιορτή δίπλα στο ποτάμι.
Κι ήτανε τούτη η νεαρή βραδιά του Ιούλη από εκείνες που κρυφόμπαιναν στα μάτια, στη μύτη, στην καρδιά, σαν αύρα, σαν ευωδιά, σα δέηση. Που πλάνευαν τις αισθήσεις και φτερουγούσαν στη σκέψη, για να στιγματίσουν ανεξάληπτα τους αυτοπροσδιορισμούς και να παρασταθούν στις ανωφέλετες εσχατιές του βίου, που θα ενδώσει, μόλις το σώμα, ρίψασπις, προσκυνήσει το χειμώνα του χρόνου.
Και έτσι αυτή η ελάχιστη ώρα αναβαπτίστηκε στην πιο απόκοσμη κι απρομελέτητη νυχτωδία. Και η ψυχή αποκαμωμένη κάποτε θα τη διηγηθεί στον Πλάστη της, όταν ρωτήσει: «Άξιζε τον κόπο η ζωή και το κορμί που σου χάρισα; Μού ‘μοιασες, θύμωσες, έκλαψες, οργίστηκες, πόνεσες, αγάπησες, έγινες όλα όσα θέλησα να είσαι;»
Γλεντούσε κι η φύση μαζί και πρόσταζε τα άστρα της να πλησιάσουν τους ανθρώπους, να φέξουν τις χαρές και τις οδύνες τους και να κατοπτρίσουν την εικόνα σε κάθε γωνιά του στερεώματος – γιατί εκείνη τη νύχτα του Ιούλη γιόρταζε το πιο τραγικό και μονάκριβο δημιούργημά της, το μόνο που έμαθε να κεντά το περαστικό και το αιώνιο, να συμφιλιώνει το θάνατο με τη ζωή, να εφευρίσκει επιλογές μέσα στα αδιέξοδα, να είναι μέλι και θηρίο ταυτόχρονα, το μοναδικό, που δέχτηκε να πληρώνει τίμημα βαρύτερο από τις αντοχές του, για να συνθέτει την αρμονία μέσα από τις αντινομίες του.
Γιατί το σύμπαν λίγο το δημιουργεί ο Θεός με το Λόγο Του και λίγο ο άνθρωπος το χτίζει, στοιχειώνοντας στα θεμέλια τους νεκρούς του.
Στο σπίτι του παππού μου, του μουσικού, στην Αγιάσο οι προετοιμασίες και οι συνεννοήσεις είχαν ξεκινήσει από νωρίς και οι φωνές της γιαγιάς αντηχούσαν στη γειτονιά… Πήρες ετούτο, ξέχασες το άλλο, πρόσεχε μη σε γελάσουν πάλι στη μοιρασιά. Και φορτωνόταν στην πλάτη ο παππούς μου, πότε το ακορντεόν, πότε το αρμόνιο, πότε το βιολοντσέλο, το εμφώνιο και αργότερα κάτι τεράστια ηχεία, με κουμπιά πολλά και ήχους εκκωφαντικούς και κατάστρωνε με τους υπόλοιπους την πορεία προς το πανηγύρι. Γιατί κάθε μουσικός, που σεβόταν τον εαυτό του, έπρεπε να μάθει, άλλοτε αυτοδίδακτος κι άλλοτε από τους παλιότερους, πολλά όργανα, πνευστά, έγχορδα, κρουστά, τα πάντα, ανάλογα με το συρμό της εποχής και τις ανάγκες της κομπανίας. Σε αυτά πάνω έτρωγε, έπινε, μεθούσε, καθώς έπαιζε, και αυτά κρατώντας καταλάβαινε πως οι μέρες του στη γη είχαν τελειώσει. Στα ακίνητα δωμάτια του σπιτιού ακόμα και τώρα οι έρημες νότες από τις πρόβες σημαίνουν το οριστικό, το έσχατο προσκλητήριο.
Τα καλοκαίρια τούς φώναζαν σε όλα τα χωριά της Λέσβου, σε κάθε πανηγύρι και σύναξη να παίξουν τους σκοπούς τους και να ανταγωνιστούν μεταξύ τους στην ένταση, στη δεξιοτεχνία, στα σόλα, στο ρεπερτόριο, στην αναγνώριση. Κέρδη σίγουρα και διασφαλισμένα δεν υπήρχαν. Οι συμφωνίες με τα καφενεία περιορίζονταν στην αρχή της αμοιβαιότητας: Η μουσική θα έφερνε κόσμο στο μαγαζί και όσοι μερακλώνονταν ή ήθελαν με το χορό να διαλαλήσουν το αντριλίκι, να εκτονώσουν το μεθύσι, να ενδυναμώσουν το ερωτικό κάλεσμα, θα έριχναν ό,τι νόμιζαν στους καλλιτέχνες. Καβγάδες συχνοί και με χίλιες αφορμές για τη σειρά, για την παραγγελιά, για κουβέντες που απερίσκεπτα εκστομίζονταν, για τη μαγκιά, για την κοπέλα του διπλανού, που πάντα πιο θελκτική και ποθεινή αποδεικνυόταν.
Αλλά ο μουσικός ανεπηρέαστος έπρεπε απρόσκοπτα να συνεχίζει, να επιλέγει το ρυθμό, ανάλογα με το διαπληκτισμό, να αναδεικνύει τα μήλα της έριδος, να επικαλείται το φιλότιμο και να τους ωθεί να ρίξουν περισσότερα χρήματα στο τέλος, πιστοποιώντας την αξιοσύνη, το φιλότιμο και την επικράτηση.
Και να οι αμανέδες, οι απτάλικοι, οι συρτοί, τα ζεϊμπέκικα, οι μελωδίες από τη Μικρασία, με τα παράξενα ονόματα, τα ξύλα, η Αϊσέ, ο κιόρογλου, που ξεμάκραιναν από το πανηγύρι και ξεχύνονταν στους μπαξέδες, στα περιβόλια, στα ξωκκλήσια με τα παρατημένα νεκροταφεία, στη θύμηση που μια πονά και μια παρηγορεί, μαζί με τα φώτα τα λικνιστικά, τις μυρωδιές από τα ψητά και τις φωνές των πραματευτάδων και το μαλλί της γριάς.
Και επέστρεφαν κουβαλώντας αναστημένους βυζαντινούς χωρικούς, πανηγυριστές χρόνων αλλοτινών και παραμύθια βουτηγμένα στους πόθους και τα βάσανα των πρωτινών. Σπονδή η μουσική και η γιορτή και η χαρά στη μοίρα και στην αναγέννηση, εκεί στο λησμονημένο πανηγύρι της ανατολής και τάμα για καρτερία, για τύχη και εξιλέωση.
Το πάλκο, που έπαιζαν, σκηνικό τραγωδίας αρχέγονης, το επίκεντρο της προσοχής και της ματιάς, που φευγαλέα, ένοχη και γεμάτη προσμονή έπεφτε στο πρόσωπο του κοριτσιού, που θα την λύτρωνε ή θα την βύθιζε στην ντροπή. Και δεκάδες γυναίκες από τις γειτονιές να πλαισιώνουν σα δευτεραγωνιστές τα πεζούλια των καφενείων και την ορχήστρα, σχολιάζοντας, παρατηρώντας, πλέκοντας με την απλότητα και την ανωνυμία τους το περίτεχνο τέμπλο του πιο αγέρωχου, δοξαστικού ναού.
Υπήρχαν φορές, που κανείς δεν έπαιρνε την πρωτοβουλία να ξεκινήσει το ξεφάντωμα. Και εμείς που στεκόμαστε δίπλα τους, ακούγαμε τις αγχωμένες οδηγίες των μουσικών να παίξουν τις πιο εξεγερτικές μελωδίες, να τους οδηγήσουν με τα δοκιμασμένα τραγούδια στην έξαψη και στις φρενήρεις φιγούρες των σκοπών. Κι όταν ούτε αυτό έπιανε, πλήρωναν κρυφά κάποιον να ξεκινήσει το χορό και τότε ήξεραν πως ο κόσμος θα ξεθάρρευε και θα ακολουθούσε. Κάποτε, όταν οι περισσότεροι είχαν αποχωρήσει από το πανηγύρι και πίσω έμεναν οι οργανοπαίκτες ακούραστοι και μερικοί φιλόσοφοι του πιοτού συνέχιζαν να παίζουν μέχρι την αυγή. Μερικοί παράγγελναν το νεκρώσιμο της Αγιάσου, που σαν το ακούει κανείς, νομίζει πως παίρνει μέρος σε λιτανεία χαρμόσυνη και λυπητερή, το βαλς ακολουθώντας το εξόδιο.
Περίοδοι ισχνών αγελάδων για τους μουσικούς η εποχή της Σαρακοστής, του λιομαζώματος, του χειμώνα και αναπάντεχης ευμάρειας το καλοκαίρι, που λες και ξαλάφρωνε η καρδιά των ανθρώπων και ήθελε με συγχορδίες και με όργανα να εξαϋλωθεί, να εξορκίσει τη φτώχεια, να αντλήσει δύναμη από τα σολ ματζόρε και τα μι μινόρε, για να πορευτεί εξαγνισμένος προς τους σκοπούς της ελιάς και της γης και μιας ζωής που δεν τους χαρίστηκε.
Οι περισσότεροι από την κομπανία του παππού μου έχουν φύγει. Μα πήραν μαζί τους τα πανηγύρια και την αυθεντικότητα, τη μουσική, τις καντάδες, τα τανγκό, τη ζεστασιά και την τέχνη μιας εποχής, που συντρόφευε με τραγούδια τις χαρμολύπες της. Και είμαι σίγουρος πως εκεί πάνω που βρίσκονται, ο Θεός, όταν είναι στις καλές του, τους παραγγέλνει κι Αυτός έναν αγιασώτικο, παλιό σκοπό, για να διαφεντέψει με σοφία την πλάση του.